بررسی میزان آلودگی میکروبی آبهای سطحی رودخانه هراز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشکده اکولوژی دریای خزر- ساری - مازندران

2 پژوهشکده اکولوژی دریای خزر

28114

چکیده

رودخانه هراز یکی از 3 رودخانه پرآب شمال کشور(استان مازندران) محسوب می شود که از دامنه های شمالی البرز مرکزی منشأ میگیرد و در مسیر خود با عبور از مناطق کشاورزی، ازمیان شهرها و روستاها انواع آلاینده ها را در خود جمع کرده و در نهایت به دریای خزر تخلیه می کند. این مطالعه به منظور بررسی کیفیت میکروبی آبهای سطحی رودخانه هراز و شاخص های میکروبی کل کلیفرم وکلیفرم مدفوعی در مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح های مختلف و از جمله طرح احداث سد مخزنی منگل انجام گرفت.
در این مطالعه 84 نمونه از آبهای سطحی رودخانه هراز، از 7 ایستگاه(سرخرود، کره سنگ، پل جلاو، نورود، کیلومتر 115 تهران ، لاسم، لار) در طی یک سال (مجموعاً 12 دوره نمونه برداری) برداشته شد ودر آن توتال کلیفرمها و کلیفرم مدفوعی مورد ارزیابی قرارگرفت .
نتایج مطالعه حاضر نشان داد بیشترین و کمترین میانگین لگاریتم تعداد توتال کلیفرم های آب سطحی به ترتیب متعلق به ایستگاه های سرخرود (CFU/100ml 9/4) و لاسم (CFU/100ml 4/2) بوده است. همچنین بیشترین و کمترین میانگین لگاریتم تعداد کلیفرم مدفوعی به ترتیب در ایستگاه سرخرود (CFU/100ml 3/2) و لاسم (CFU/100ml1/1 ) بوده است.
نتایج آزمایشات نشان داد که جمعیت کلی فرمها بسته به تغییرات فصلی ، زمان و مکان نمونه برداری متفاوت بوده است و همچنین از نظرکیفی آب رودخانه هراز در سطح پایینی بوده جهت مصارف انسانی مناسب نمیباشد

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Evaluation of bacterial contamination of surface waters of Haraz River

نویسندگان [English]

  • zahra yaghoubzadeh 1
  • Reza Safari 2

1 Caspian sea ecology research center

2 Caspian Sea ecology research center - Sari- Iran Cod po: 961

چکیده [English]

Haraz is one of the three full of water rivers in north of Iran (Mazandaran province) that emanates of northern slopes of the Alborz and collects pollutants in their path with passing through agricultural areas, cities and villages and finally discharges to the sea.
The aim of this study was to evaluate the microbial quality of surface waters of Haraz river and microbial indicators such as total and fecal coliforms.
In this study, 84 samples were sampled of surface waters of Haraz River from seven stations (Sorkhrood, Karesang, Jalav Bridge, Norroud, Tehran 115, Lasem, Lar (polour)) during one year (a total of 12 samples) and were examined the coliforms and fecal coliforms.
The results showed that maximum and minimum of total coliforms and fecal coloforms in surface water was observed in Sorkhrood (9.4 CFU/100ml and 3/2 CFU / ml) and Lasem (4.2CFU/100ml and (1/1CFU/100ml) respectively.
The results showed that the populations of indicator bacteria (Coliforms) have been different depending on seasonal changes, time and sampling of location. The final results of this study showed that the river quality is low and not suitable for human consumption.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Microbial contamination"
  • "surface waters"
  • "Haraz River"

بررسی میزان آلودگی میکروبی آبهای سطحی رودخانه هراز 

زهرا یعقوب زاده* و رضا صفری 

ساری، پژوهشکده اکولوژی آبزیان دریای خزر، بخش بیوتکنولوژی

تاریخ دریافت: 6/3/92                 تاریخ پذیرش: 1/8/92

چکیده

رودخانه هراز یکی از 3 رودخانه پرآب شمال کشور (استان مازندران) محسوب می شود که از دامنه های شمالی البرز مرکزی منشأ می گیرد و در مسیر خود با عبور از مناطق کشاورزی، از میان شهرها و روستاها انواع آلاینده ها را در خود جمع کرده و در نهایت  به دریای خزر تخلیه می کند. این مطالعه به منظور بررسی کیفیت میکروبی آبهای سطحی رودخانه هراز و شاخصهای میکروبی کل کلیفرم(Total coliform) وکلیفرم مدفوعی (Fecal coliform) در مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی طرحهای مختلف و از جمله طرح احداث سد مخزنی منگل انجام گرفت. در این مطالعه 84 نمونه از آبهای سطحی  رودخانه هراز، از 7 ایستگاه(سرخرود، کره سنگ، پل جلاو، نورود، کیلومتر 115 تهران ، لاسم، لار) در طی یک سال (مجموعاً 12 دوره نمونه برداری)  برداشته شد ودر آن توتال کلیفرمها و کلیفرم مدفوعی مورد ارزیابی قرارگرفت. نتایج مطالعه حاضر نشان داد بیشترین و کمترین میانگین لگاریتم تعداد توتال کلیفرمهای آب سطحی به ترتیب متعلق به ایستگاههای سرخرود (CFU/100ml 9/4) و لاسم (CFU/100ml 4/2) بوده است. همچنین بیشترین و کمترین میانگین لگاریتم تعداد کلیفرم مدفوعی به ترتیب در ایستگاه سرخرود (CFU/100ml 3/2) و لاسم (CFU/100ml1/1 ) بوده است. نتایج آزمایشات نشان داد که جمعیت کلیفرمها بسته به تغییرات فصلی ، زمان و مکان نمونه برداری  متفاوت بوده است و همچنین از نظرکیفی آب رودخانه هراز  در سطح پایینی بوده جهت مصارف انسانی مناسب نمی باشد.

واژه های کلیدی: آلودگی میکروبی – آبهای سطحی - رودخانه هراز

* نویسنده مسئول، تلفن: 09112550467 ، پست الکترونیکی: za_yaghoub@yahoo.com

مقدمه

 

استفاده های گوناگون از آب رودخا نه ها به علت توسعه جوامع بشری وگسترش صنایع همواره از عوامل کاهش کیفیت آبهای جاری بوده است. آلودگی رودخانه ها را در حقیقت می توان شاخص آلودگی محیط زیست بر اثر فعالیتهای انسانی به حساب آورد، زیرا رودخانه ها تنها منابع آبی هستند که مسیری طولانی را ازمیان شهرها، روستاها ومناطق صنعتی وکشاورزی طی می کنند (15).

کیفیت آب رودخانه ها براساس پارامترهای فیزیکوشیمیایی وبیولوژیکی تعیین می شود سالیانه هزینه های هنگفتی به منظور بررسی مستمر رودخانه های استان از نظر وجود آلاینده های مختلف انجام گرفته و علاوه بر به کارگیری نیروی انسانی، زمان زیادی صرف آزمایش و آنالیز فاکتورهای شیمیایی می گردد. امروزه در اکثر کشورها، اندازه گیری کمی و کیفی بیواندیکاتورها( Bioindicator or Biological Indicator ) جایگزین روشهای شیمیایی گشته است. بیواندیکاتور به موجوداتی اطلاق می گردد که در ارتباط مستقیم با تغییرات محیطی بوده و تعداد و نوع آنها تحت تأثیر آلاینده های شیمیایی قرار گرفته و تغییرات این ارگانیسمها انعکاسی از شرایط موجود اکوسیستم می باشد. استفاده از بیواندیکارها به دلیل هشدار سریع در مورد آلودگی، باعث شناسایی سریع مناطق بحرانی می گردد.

یک گروه از بیواندیکاتورها شامل باکتریهای گروه کلیفرم می باشد که به خانواده انتروباکتریاسه تعلق داشته و دارای اختصاصات مشابه ای می باشند. جنسهای که در این گروه قرار دارند شامل سیتروباکتر (Citrobacter)، انتروباکتر(Enterobacter) ، اشریشیاکلی(Escherichia coli) ، هافنیا(Hafnia) ، کلبسیلا(Klebsiella) ، سراشیا(Serratia) و یرسینیا(Yersinia) می باشند. این باکتریها گرم منفی ، بدون اسپور و به صورت میله ای بوده و به صورت هوازی و بی هوازی اختیاری قادر به رشد هستند. از ویژگیهای اصلی این گروه تخمیر لاکتوز در 37 درجه پس از 48 ساعت، اکسیداز منفی و تولید آنزیم بتا گالاکتوزیداز است. کلیفرمهای مدفوعی علاوه بر داشتن خواص ذکر شده توانایی تخمیر لاکتوز در دمای 44 درجه را نیز دارا می باشند(8، 9 و 11).

رودخانه هراز بیشتر تحت تأثیر فعالیتهای انسانی و متعاقب آن آلودگیهای زیست- محیطی قرارگرفته است. به عنوان مثال افزایش احداث خانه های مسکونی و رستورانها در حریم رودخانه هراز و دفع مستقیم فاضلابهای منازل مسکونی  و رستورانها به رودخانه ، آلودگی آن را تحت تأثیر قرار داده و  بار میکروبهای بیماری زا و غیربیماری زا را افزایش می دهد. همچنین دفع ضایعات و زباله ها در حریم این رودخانه نه تنها باعث بوی بسیار بد و زننده در اطراف رودخانه می گردد بلکه با دفع مستقیم شیرابه به رودخانه ، اکوسیستم آنرا به هم زده و باعث به خطر انداختن زندگی آبزیان و حذف موجودات کف زی و بنتوزها و یا غالب شدن گونه های مقاوم می شود در بررسیهای آلودگی کلیفرمی رودخانه شفا رود در غرب استان گیلان بیشترین میزان آلودگی در منطقه مصب و لایه رسوب رودخانه بوده است.در مطالعه ای در همین رابطه بیشترین میزان میانگین آلودگی کلیفرمی در فصل تابستان  CFU/100ml2/44 وبیشترین میزان آلودگی کلیفرم مدفوعی(اشریشیا کلی)  CFU/100ml 1/22 بوده است. بالا رفتن درجه حرارت محیط در فصل تابستان عامل مؤثر در افزایش رشد و تکثیر باکتریها بوده و در مناطق مصبی به دلیل جریان آرام و عبور از مراکز شهری و کشاورزی و وارد شدن پساب این مراکز به داخل آنها تغییرات محسوسی در فاکتور آلودگی آب رودخانه نسبت به ایستگا ههایی که دبی آب رودخانه زیاد بود، به وجود آورده است (1).

هدف از این مقاله  مطالعه شاخصهای میکروبی کل کلیفرم وکلیفرم مدفوعی برای بررسی کیفیت میکروبی آبهای سطحی رودخانه هراز بوده است.

مواد و روشها 

منطقه مورد مطالعه: سد مخزنی هراز در 20 کیلومتری جنوب آمل و بر روی رودخانه هراز احداث شده است از اهداف تأسیس این سد تأمین آب مورد نیاز بخشهای صنعتی و خدماتی، افزایش ظرفیت گردشگری، تولید انرژی برق‌آبی، کنترل سیلاب، تنظیم و انتقال آب مازاد از طریق کانال سراسری به شرق مازندران و استان گلستان، تأمین آب اراضی 91 هزار هکتار از اراضی پایین دست و همچنین ایجاد اشتغال و توسعه می باشد. شکل 1 حوضه آبریز استان مازندران و موقعیت جغرافیایی رودخانه هراز را نشان می دهد.

در این مطالعه ۷ ایستگاه به شرح شکل ۲ انتخاب و نمونه برداری در طی یک سال و به صورت ماهانه انجام شد.

در این مطالعه جهت  تعیین وضعیت آلودگی شاخصهای میکروبی کل کلیفرم وکلیفرم مدفوعی آب رودخانه هرازکه ضامن تداوم اکوسیستم منطقه بوده، در ماههای مختلف سال (از  مهر1388 تا شهریور 1389 در 7ایستگاه (شکل2) نمونه برداری شده و مورد بررسی قرار گرفت.

روش بررسی:) نمونه برداری: جامعه موردبررسی، رود خانه هراز در حوضه سد منگل استان مازندران  بوده است مجموعاً 7 نمونه از 7 ایستگاه (سرخرود، کره سنگ، پل جلاو، نورود، کیلومتر 115 تهران ، لاسم، لار(پلور)) به طور ماهانه و در طول یک سال (مجموعاً 12 دوره نمونه برداری) از نظر وجود کلیفرمها مورد ارزیابی قرارگرفت (شکل 2) .نمونه برداری با استفاده از شیشه های در سمباده ای استریل از ایستگاههای انتخاب شده انجام شد. ابتدا ظروف نمونه برداری استریل شده را داخل آب رودخانه به عمق فرو برده در داخل آب درشیشه را  باز کرده و بدون هیچ برخوردی با دست نمونه بردار نمونه ها اخذ می شدند، سپس نمونه ها  در شرایط کاملاً استریل و در دمای 4 درجه سانتی گراد در فلاسک یخ درکمتر از 24 ساعت به آزمایشگاه پژوهشکده انتقال یافت. 

 

 

 

 

شکل 1-   حوضه آبریز استان مازندران و موقعیت جغرافیایی رودخانه هراز

 

شکل 2 - موقعیت ایستگاههای مورد مطالعه در رودخانه هراز

ایستگاه شماره 1 (St.sw1 ) -  بر روی رودخانه هراز- در محل ایستگاه هیدرومتری سرخرود.    ایستگاه شماره 2 (St.sw2 ) - بر روی رودخانه هراز- 2000 متر بعد از محل پیشنهادی سد منگل (در محل ایستگاه هیدرومتری کره­سنگ).   ایستگاه شماره 3 (St.sw3 ) - بر روی رودخانه هراز- 1200 متر قبل از محل پیشنهادی سد منگل (زیر پل چلاو)،  ایستگاه شماره 4 (St.sw4 ) - بر روی رودخانه نوررود- 200 متر  قبل از الحاق به رودخانه هراز   ایستگاه شماره 5 (St.sw5 ) - بر روی رودخانه هراز، قبل از الحاق نوررود به رودخانه هراز (115 کیلومتری تهران) .ایستگاه شماره 6 (St.sw6 )-  بر روی رودخانه لار پس از محل سد لار–  در منطقه پلور (حدوداً 500 متر قبل از الحاق این شاخه با رودخانه هراز) .   ایستگاه شماره 7 (St.sw7 ) - بر روی رودخانه لاسم– در منطقه­ای معروف به دریاچه لاسم (حدوداً 700 متر قبل از الحاق این شاخه با رودخانه هراز) .

 

آماده سازی نمونه ها: پس از انتقال نمونه ها به آزمایشگاه ابتدا با استفاده از سرم فیزیولوژی استریل از هر نمونه رقت 102 تهیه کرده و بر روی محیط کشت کروم اگار ECC مایع(CHROMagar Liquid ECC) در دو دمای 37و44 درجه سانتی گراد به مدت 72-24 ساعت در انکوباتور قرار داده و تعداد کلیفرم واشرشیاکلی شمارش شدند. در محیط کشتهای کروم اگار ECC مایع باکتریهای گروه کلیفرم به رنگ قرمز و اشرشیا کلی به رنگ آبی نمایان می گردد شمارش باکتریها مطابق با منابع موجود در مک فادین انجام گردید  (13).

تجزیه و تحلیل آماری: در این مطالعه دو گروه از متغیرها یعنی متغیر های مستقل (ایستگاهها، ماهها) و متغیرهای وابسته (پارامترهای زیستی و غیرزیستی) در نظر گرفته شدند (10).  برای تجزیه و تحلیل آماری از تست آنالیز واریانس و جهت تأیید اختلاف درون گروهی از آزمون دانکن استفاده گردید. ثبت اطلاعات و کلاسه بندی داده ها در نرم افزار Excel, 2010  و تجزیه و تحلیل داده ها در برنامه های آماری SPSS  نسخه 5/11 استفاده گردید. در ضمن تمام میانگینها به همراه خطای استاندارد (Mean ± SE) آورده شده است. تعیین سطح احتمال با ضریب اطمینان 95/99 درصد و در سطح معنی دار 05/0 مورد ارزیابی قرار گرفت .

نتایج

نتایج نشان داد که میانگین لگاریتم سالانه توتال کلیفرمی در ایستگاههای مورد مطالعه از CFU/100ml 4/2 در ایستگاه لاسم تا  CFU/100ml 9/4 در ایستگاه سرخرود و میانگین لگاریتم سالانه فکال کلیفرمی در ایستگاههای مورد مطالعه از CFU/100ml 1/1 در ایستگاه لاسم تا  CFU/100ml 3/2 در ایستگاه سرخرود نوسان داشت  (نمودار1).

دامنه تغییرات میانگین لگاریتم توتال کلیفرمی در فصول مورد مطالعه از CFU/100ml 8/2 در فصل زمستان  تا CFU/100ml 3/4   در فصل پاییز و دامنه تغییرات میانگین لگاریتم فکال کلیفرمی در فصول مورد مطالعه از CFU/100ml 4/1 در فصل بهار ،تابستان و زمستان  تا CFU/100ml 5/1 در فصل پاییز متغیر می باشد  (نمودار2).

 

 

 

 

نمودار 1- میانگین لگاریتم  توتال کلیفرم و فکال کلیفرم، آبهای سطحی رودخانه هراز بر حسب ایستگاه

 

دامنه تغییرات میانگین لگاریتم توتال کلیفرمی درماههای مورد مطالعه از CFU/100ml 8/1 در ماه فروردین تا CFU/100ml 6/4 در ماه خرداد و دامنه تغییرات میانگین لگاریتم فکال کلیفرمی درماههای مورد مطالعه از CFU/100ml 1/1 ماه خرداد  تا CFU/100ml 2/2 در ماههای اسفند و مرداد متغیر می باشد (نمودار3).

نتایج آنالیز آماری حاکی از اختلاف معنی دار مابین جمعیت باکتریهای گروه کلیفرم در ایستگاههای مورد بررسی بوده است (p<0.05) .

 

 

نمودار2- میانگین لگاریتم  توتال کلیفرم و فکال کلیفرم، آبهای سطحی رودخانه هراز بر حسب فصول

 

نمودار3-  میانگین لگاریتم  توتال کلیفرم و فکال کلیفرم، آبهای سطحی رودخانه هراز بر حسب ماههای نمونه برداری


بحث ونتیجه گیری

یکی از عوامل تعیین کننده کیفیت میکروبی در محیطهای آبی، باکتریهای گروه کلیفرم بوده و وجود این گروه از باکتریها نشان دهنده آلودگی مدفوعی آب می باشد به همین دلیل از کلیفرمها به عنوان یکی از باکتریهای اندیکاتور شاخص در آب یاد می شود تعداد این باکتریها در فصول مختلف متفاوت بوده به طوری که در فصل زمستان حداقل و در فصل پاییز حداکثر بوده است.  بیشترین تعداد این گروه از باکتریها در ایستگاه سرخرود و کمترین تعداد آنها در ایستگاه لاسم دیده شد. میانگین لگاریتم سالانه توتال کلیفرم در ایستگاههای مورد مطالعه از CFU/100ml 4/2 در ایستگاه لاسم تا  CFU/100ml 9/4 در ایستگاه سرخرود نوسان داشته است.

 

جدول 1 - نتایج آنالیز واریانس یک طرفه میزان باکتریها در ایستگاههای مورد بررسی در رودخانه هراز

باکتریهای مورد بررسی

منبع تغییرات

مجموع مربعات

درجه آزادی

میانگین مربعات

F

سطح معنی داری

کلیفرم

بین گروهها

152/17

6

859/2

703/4

** 000/0

داخل گروهها

804/46

77

608/0

کل

956/63

83

 

اشرشیا کلی

بین گروهها

845/2

6

474/0

864/1

ns  098/0

داخل گروهها

588/22

77

254/0

کل

433/22

83

 

**تفاوت معنی دار در سطح   99%         ns عدم تفاوت معنی دار

جدول 2-  نتایج آنالیز واریانس یک طرفه میزان باکتریهای مورد مطالعه در فصول مختلف سال

باکتریهای مورد بررسی

منبع تغییرات

مجموع مربعات

درجه آزادی

میانگین مربعات

F

سطح معنی داری

کلیفرم

بین گروهها

685/8

3

895/2

190/4

** 008/0

داخل گروهها

271/55

80

691/0

کل

956/63

83

 

اشرشیا کلی

بین گروهها

345/0

3

115/0

417/0

ns  741/0

داخل گروهها

088/22

80

276/0

کل

433/22

83

 

**تفاوت معنی دار در سطح   99%         ns عدم تفاوت معنی دار

جدول 3 - نتایج آنالیز واریانس یک طرفه میزان باکتریهای مورد مطالعه درماههای مختلف سال

باکتریهای مورد بررسی

منبع تغییرات

مجموع مربعات

درجه آزادی

میانگین مربعات

F

سطح معنی داری

کلیفرم

بین گروهها

482/22

11

044/2

548/3

** 001/0

داخل گروهها

474/41

72

576/0

کل

956/63

83

 

اشرشیا کلی

بین گروهها

846/2

11

259/0

951/0

ns  498/0

داخل گروهها

587/19

72

272/0

کل

433/22

83

 

**تفاوت معنی دار در سطح   99%            ns عدم تفاوت معنی دار

 

ایستگاه سرخرود پایین دست ترین ایستگاه نمونه برداری از آبهای سطحی بوده و غلظت باکتری توتال کلیفرم در انتهای رودخانه نسبت به ایستگاههای بالا دست بسیار بالا می باشد. واین بدان علت است که باکتری توتال کلیفرم در ارتباط با ذرات معلق وخاک می باشند (14).

مطالعات شایسته فرو همکاران در سال 1391  نشان داد علت رشد باکتریها به عنوان غذای اصلی بسیاری از گونه های مژکدار، به دلیل ورود مقدار قابل توجهی از فضولات ناشی از پسابهای شهری به داخل رودخانه هاست (2).

تحقیقات نادری و همکاران (1381) نشان داد که بین میزان کدورت آب و میزان کلیفرم موجود در آب همبستگی مثبت ( 89/0 <r<6/0) و معنی داری(001/0 > p ) وجود دارد(7). افزایش و کاهش میزان کل باکتریها و باکتریهای کلیفرم رودخانه هراز با افزایش و کاهش میزان رسوب گذاری حوزه آبخیز رودخانه  رابطه مستقیم داشته است(8). تحقیقات نشان می دهد که ماندگاری باکتریهای کلیفرم در محیط همانند شرایط آزمایشگاهی بوده  و بقاء آنها در آب 17 ساعت می باشد  (12).

تغییرات  ایکلای مورد بررسی رودخانه هراز در فصل بهار، تابستان و زمستان  حداقل و در فصل پاییز حداکثر بوده است. بیشترین مقدار این شاخص درایستگاه سرخرود و کم ترین مقدار آن در ایستگاه لاسم دیده شد. آب رودخانه سرخرود در مسیر خود از روستا های زیادی می گذرد که حاوی انواع مواد آلاینده از جمله فاضلابهای خانگی بوده و در نتیجه آلودگی مذکور را به رودخانه هراز انتقال می دهد.  لاسم در ارتفاع بلندی از سطح دریا قرار گرفته و به دلیل دمای پایین فاقد آلودگی میکروبی معنی دار می باشد. وجود رستورانها، مراکز پرورش ماهیان سردآبی ، ویلاها در حاشیه رودخانه هراز از مهم ترین منابع آلوده کننده کلیفرمی این رودخانه می باشند(14).

نتایج این مطالعه نشان داده که در ایستگاههای که جریان آب رودخانه از شدت بیشتری برخوردار بوده درصد آلودگی کلیفرمی نیز کمتر بوده و ورود ضایعات مختلف به رودخانه تأثیر معنی داری بر روند آلودگی کلیفرمی نداشته است ولی با این وجود در ایستگاههای که جریان آب کمتر بوده ، روند آلودگی کلیفرمی به مراتب بیشتر بوده و تخلیه انواع ضایعات نظیر زباله های خانگی ، فاضلاب رستورانها و نخاله های ساختمانی ، روند آلودگی را در ایستگاههای مذکور دوچندان می کند.

مطالعات انجام شده توسط کرباسی وهمکاران در سال 1386  نشان داد که  دامنه دمایی آب در ایستگاههای مورد بررسی رودخانه هراز متغیر بوده که با نتایج این مطالعه مطابقت دارد(4).

محمودی وهمکاران در سال 1388 نشان داد که رابطه مستقیمی بین میزان بارندگی ومیزان آلودگی میکروبی آب وجود دارد ومنشاء اصلی آلودگی ورود فاضلابهای انسانی به آب بوده است (5).

آلودگی آب رودخانه ها به کلیفرمها با منشاء انسانی و برخی از موجودات زنده دیگر از جمله سگ، گربه،‌‌‌ حیوانات گوشتخواروحشی (روباه، گرگ و شغال)، حیوانات اهلی مثل گاو، گوسفند و... امری طبیعی به نظر می رسد زیرا به سهولت فاضلابهای شهری و خانگی وارد رودخانه می گردند. این نوع آلودگیها در شرایط حرارت و رطوبت مناسب به خصوص در تابستان  وارد رودخانه ها می شوند  و از طرفی فاضلاب روستا ها و شهر هایی را که در حاشیه رودخانه ها هستند بدون هر گونه رعایت مسایل زیست محیطی و یا هر گونه ضد عفونی و ساماند هی وارد رود خانه ها می گردند و آبهای جاری را آلوده می کنند .

با توجه به اهمیت باکتریهای اندیکاتور در آب و پتانسیل بیماری زایی این گروه از باکتریها در انسان، ضروری است منشاء اولیه این باکتریها شناسایی شده و راههای انتقال آنها به اکوسیستمهای آبی به حداقل برسد. برخی از رویدادهای طبیعی خارج از کنترل بوده ( سیلابها) و بنابراین بار بالایی از آلودگی را وارد رودخانه کرده که در این میان وجود باکتریهای اندیکاتور نیز اجتناب ناپذیر می باشد ولی خاصیت خود پالایی رودخانه در کاهش بار آلودگی تأثیر گذار بوده و شمارش کلی این گروه از باکتریها را به حداقل می رساند. یکی از راههای اصلی ورود باکتریهای اندیکاتور به آب رودخانه، تخلیه فاضلاب و زباله های منازل و رستورانهای اطراف رودخانه هراز بوده که بدون هیچ گونه ملاحظات زیست محیطی به رودخانه تخلیه می شوند.

تغییرات فکال کلیفرمی در ایستگاههای مختلف ودر فصول مختلف دارای ارتباط معنی دار نبوده است(370/0 > p ).

دمای آب و هوا در تابستان و بهار بیشتر ودر زمستان کمتر می باشد با افزایش درجه حرارت، محیط مناسبی جهت رشد کلیفرمها ایجاد می گردد، در نتیجه فعالیتهای متابولیسمی افزایش می یابد و با افزایش دمای آب،  حلالیت اکسیژن نیز کم می گردد (6). میزان بیوماس و تعداد کلی باکتریها در رودخانه ها به درجه حرارت بستگی دارد. به طوری که در رودخانه نسبتاً آلوده البی آلمان در فصل تابستان بیشترین میزان،  آلودگی کلیفرمی گزارش شده است (3).

به گزارش کرباسی وهمکاران در سال 1386 با بررسی تعداد کلیفرم طی سالهای 1380 تا 1382 نیز مشخص شد که آب رودخانه هراز در طبقه آبهای با آلودگی میکروبی قرار گرفته است. که در نهایت متذکر شد که مدیریت بهینه و کنترل آلودگی رودخانه هراز نیازمند جلوگیری از ورود فاضلابهای شهری و روستایی و کشاورزی به رودخانه می باشد (4).

استانداردی که در ارتباط با اندیسهای میکروبی وجود دارد شامل کلیفرم ( حداکثر 1000عدد در 100 میلی لیتر )، کلیفرم مدفوعی (حداکثر 400 در 100 میلی لیتر) می باشد و تعداد کلیفرمها در مقایسه با استانداردهای بین المللی و دستورالعمل پایش کیفیت آبهای سطحی( جاری) نشان دهنده آن است که اکثر ایستگاههای مورد بررسی درآبهای سطحی رودخانه هراز جزء مناطق آلوده محسوب می گردند.

نتیجه گیری

نتایج تعداد باکتریهای توتال و فکال کلیفرمی در مقایسه با استانداردهای بین المللی نشان دهنده آن است که اکثر ایستگاههای مورد بررسی در رودخانه هراز از لحاظ کیفیت در سطح پایینی قرار دارند. و برای مصارف انسانی مناسب نیست وهمچنین تعداد کلیفرمها در رودخانه هراز در حد بحرانی بوده ولی با این وجود  تراکم  آن در سد منگل در حد قابل قبول می باشد زیرا آب سد پس از گذراندن زمان ماند معین از سد خارج شده و از طرف دیگر گرما ناشی از نور خورشید باعث کاهش تراکم کلیفرم در آب پشت سد می شود. با توجه به استفاده از سیستمهای تصفیه و کلر زنی به هنگام انتقال آب رودخانه به شیکه آب رسانی سراسری، نگرانی برای بهداشت وسلامت وجود ندارد.

تشکر و قدردانی

بدین وسیله از دکتررضا پور غلام رئیس پژوهشکده اکولوژی دریای خزر که هماهنگیهای لازم را جهت انجام این پروژه انجام داده اند، تشکر و قدردانی می گردد. این پروژه توسط  مهندسین مشاور توازون محیط حمایت شده است.

1- خطیب حقیقی، س. قانع، الف. نهرور، م.1387 .بررسی  میزان آلودگی کلیفرمی رودخانه شفارود در غرب استان گیلان. مجله شیلات سال دوم، شماره 1.
2- شایسته فر ،ع. همتا ،الف. شیرازی،ف. عظیمی، ر..1391 مژکداران غیر انگلی رودخانه قره کهریز (خشک)، استان مرکزی، ایران .مجله زیست شناسی ایران.  دوره 25.شماره3.ص389-395.
3- صفائیان، ش. 1384 . میکروبیولوژی محیطهای آبی. انتشارات احسن. 239 صفحه.
4- کرباسی، ع. کلانتری، ف. 1386. بررسی منابع آلاینده رودخانه هراز و ارایه راهکارهای مدیریتی جهت کنترل آن. مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست; سال نهم، شماره 3 ،پیاپی 34،ص 61.    
5- محمودی،م.م.جوانمردی،ف.1388.تعیین میزان ومنشاء باکتریهای مدفوعی در آب دریاچه پریشان.مجله زیست شناسی ایران.جلد22.شماره 4.ص 566-733.
6- ملازاده، ن. 1384 . تعیین کلاسه کیفی آب رودخانه هراز با استفاده از شاخص زیستی هیلسنهوف و پارامترهای فیزیکوشیمیایی، پایان نامه کارشناسی ارشد محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی، دانشگاه تربیت مدرس، 74 ص.
7- نادری، ش. شریعت،م. ندافی،ک. واعظی،فروغ. 1382. بررسی ارتباط بین میزان شاخصهای بیولوژیک و پارامترهای کیفی آب درسیستم توزیع آب آشامیدنی مناطق روستایی استان قزوین، ششمین همایش ملی بهداشت محیط، ساری، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی مازندران،
8- یثربی، ب. 1384 .  بررسی اثر توزیع مکانی و زمانی بارندگی روی رواناب حوزه آبخیز هراز. پایان نامه کارشناسی ارشد آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی، دانشگاه تربیت مدرس، 90 صفحه.
 
9- Anderson, K.A., 2000. Drinking water & Recreational water quality: Microbiological Criteria
10- Bluman, A.G. 1998. Elementary Statistics: A Step by Step Approach.USA. Tom casson publisher. 3rd edition.
11- Environment Agency. 2002. The Microbiology of Drinking water part 1 – Water Quality and Public Health p 9-28.
12- Gordon, A. M., Bissonnette, G. K., Jezeski, J.J., Thomson,C. A., Stuart, D. G. 1974   Comparative Survival of Indicator Bacteria and Enteric Pathogens in Well Water. Applied Microbiology, p.823-829.
13- Macfaddin, J.F. 2000. Biochemical tests for Identification of Medical Bacterial. 3ed.,Lippincott Willams &Wilkins. 374 p.
14- Parajuli, P. B. 2007. SWAT bacteria sub-model evaluation and application. Doctor of Philosophy .doctorial dissertation. Department of Biological and Agricultural Engineering
15- Sargaonkar, A., Deshpande, V. 2003. Development of an overall index of pollution for surface water based on a general classification scheme in Indian context. Environ. Monit. Assess 89: 43–67.
  • تاریخ دریافت: 06 خرداد 1392
  • تاریخ بازنگری: 20 مهر 1392
  • تاریخ پذیرش: 01 آبان 1392